شیخ صفی الدین اردبیلی از اجداد خاندان سلسله ایرانی و شیعه مذهب صفوی بود که در سال 650 هجری قمری متولد شده است. شیخ صفی به دین داری و پاک دامنی معروف بوده به طوری که مخالفان خاندان صفی هم وی را با این ویژگی می شناختند. شیخ صفی الدین اردبیلی، نیای بزرگ صفویان؛ هشتمین نسل از تبار فیروز شاه زرین کلاه بود. فیروز شاه از بومیان ایرانی و کرد تبار بود که در منطقه مغان نشیمن گرفته بود. زبان مادری شیخ صفی الدین، تاتی بود و اشعار تاتی او امروزه در دست است. تاتی یکی از زبان های ایرانی و زبان بومی آذربایجان بوده است. شیخ صفی در سال 735 هجری قمری، فوت شده و آرامگاهش در نزدیکی خانقاه و محل سکونت وی است. بناهای این مجموعه، از زیبا ترین آثار تاریخی اسلامی ایران در عصر صفوی بوده و یکی از آثار باستانی مهم کشور به شمار می رود. این بنا در سال 735 هجری قمری توسط شیخ صدر الدین موسی فرزند شیخ صفی بنا شده و در طول زمان و به ویژه در دوران حکومت صفوی مورد احترام شاهان صفوی بوده است. این مجموعه شامل بخش های اصلی زیر است؛ مقبره شیخ صفی(گنبد الله الله)، آرامگاه شاه اسماعیل اول، عمارت چینی خانه، مسجد جنت سرا، تالار دارالحفاظ، دارالحدیث، صحن اصلی، محوطه شهیدگاه، خانقاه یا چله خانه و حیاط باغ. گنبد الله الله بنای استوانه ای شکل است که پس از مرگ شیخ صفی بنا شد. این مقبره از داخل به شکل هشت گوش منظم است که داخل آن با نقاشی هایی از گیاهان مزین شده است. در این قسمت صندوق قبر نفیس چوبی قرار دارد که با منبت کاری، خاتم کاری و کتیبه هایی از ثلث و رقاع آراسته گردیده است. آرامگاه شاه اسماعیل اول از بناهای بقعه کوچک تر و بسیار زیباست. وجود گنبدهای تذهیب و کتیبه های گچ بری و صندوق قبر خاتم کاری و منبت کاری، آن را به یکی از برجسته ترین دیدنی های این مکان تبدیل کرده است. از دید آنوبانینی چینی خانه از بر جسته ترین شاهکارهای معماری در قرن 11 هجری در شهر اردبیل محسوب می شود. این بنا به شکل اتاق چهار گوش و به قطر 18 متر است که گوشه های آن خوابیده و دارای چند طاق نما است. در مقرنس های توخالی گچی ایوان ها، طاق نماها و شاه نشین ها تعداد زیادی محوطه و طاق های تزئینی به شکل انواع گلدان ها، ابریق ها و ظروف رایج قرن 11 هجری تعبیه شده است. این محوطه جهت قرار دادن چینی های اهدایی به شاه عباس طراحی شده است.
 
زندگی

او که پیرو مذهب سنی بود در اردبیل زاده شد و در زمان خویش مورد احترام مردم بود و مردم آن سامان او را به عنوان پیر و مرشد پذیرا بودند. از او دیوانی به زبان آذری در دست است. آذری یکی از زبان ‌های ایرانی و زبان بومی آذربایجان بوده ‌است. شیخ صفی هم زمان با الجایتو ایلخان مغول می ‌زیست. شیخ صفی خود پیشتر پیرو شیخ زاهد گیلانی بود و دختر او فاطمه خاتون را نیز به زنی گرفته بود. زهد و ساده ‌زیستی او با وجود داراییش در آن زمان نامور بود. شیوه زندگی و کاریز مای او و ناماوری خانقاهش به زودی برای او و فرزندانش پیروانی را از شام و ترکیه و بخش ‌های دیگر ایران فراهم ساخت. پس از او پسرش شیخ صدر الدین موسی جای پدر را گرفت.
 
دارایی

بر پایه گزارش ‌های تاریخی وی در آغاز تنها 7 هکتار زمین داشت، ولی هنگام مرگ مالک بزرگی بود که بیست دهکده داشت.
 
قالی اردبیل

فرش بسیار معروفی به نام قالی اردبیل که در محل مقبره وی موجود بوده هم اکنون جزو مشهور ترین قالی های موجود در جهان است که در موزه ویکتوریا و آلبرت نگهداری می‌ شود. فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در فهرست 50 شاهکار هنری برگزیده‌ ی جهان قرار گرفت. این اثر نفیس هنری که هم اکنون در گنجینه" ویکتوریا آلبرت هال" شهر لندن در معرض بازدید علاقمندان به هنر ایران اسلامی قرار دارد مظهری از هنر و تفکر عارفان دوره صفویه محسوب می شود و تا سال 1893 میلادی در بقعه شیخ صفی قرار داشت. روزنامه ‌ی ساندی‌ تایمز چاپ انگلیس اخیرا از بین هزاران شاهکار هنری و تاریخی ارزشمند دنیا،50 شاهکار هنری را بعنوان برترین شاهکارهای هنری انتخاب کرد که نام این فرش تاریخی بافته‌ شده توسط هنرمندان ایرانی که به فرش اردبیل شهرت دارد نیز در بین این 50 شاهکار جهانی قرار دارد. این شاهکار هنری که بین سال‌ های 1539 تا 1540 میلادی بافته شده، بزرگ ‌ترین فرش معروف مشرق زمین است که تا به‌ حال در بهترین شرایط نگهداری شده و هیچ صدمه ‌ای به آن وارد نشده است. کارشناسان آثار هنری، این فرش را با نقش و نگاره ‌های زیبای آن، یک اثر هنری انتزاعی منحصر به ‌فرد می ‌دانند که از نظر سطح هنری با نقاشی‌ های انتزاعی قرن حاضر برابری می ‌کند. بگفته این کارشناسان سند مشخصی دردست نیست که اصل این فرش به دستور چه شخصی بافته شده است اما گفته ها از آن حکایت دارد که شاه طهماسب اول فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی را برای تالار قندیل خانه سفارش داده است. نوشته های برخی منابع این احتمال را تقویت می کند که شاه طهماسب اول به محض به دست گرفتن سلطنت درسال 930 ه. ق دستور بافت فرش را صادر کرده و این فرش به تنهایی توسط استاد مقصود کاشانی درمدت 16 سال بافته شده است. نقشه این فرش براساس تصویر سقف قندیل خانه طراحی شده است و افرادی که وارد این مکان می شده اند کف و سقف تالار را به یک نقش می دیده اند که تداعی کننده ذهنیت عارفان دوران صفویه مبنی بر وحدت وجود یعنی از فرش تا عرش به یک نقش می باشد. در طراحی نقشه فرش اصلی، دریایی از حرکت های لطیف ساق و برک گیاهی که در آن از رنگ های شاه عباسی استفاده شده است نگاه ها را خیره می کند. در نقشه فرش از جمله رنک سرمه ای متن آن یک سری حالات روحی و روانی احساس می شود که حالت تقدس به مجموعه بقعه می داده است. وجود دو گلبرک در فرش تقدس و اعتبار آن را نشان می دهد و ترنج فرش شامل 16 کلاله بیضی شکل نشانه ای از آفتاب محسوب می شود. در حاشیه فرش یک سری قاب هایی که در کاشی کاری سقف بقعه شیخ صفی نیز اکنون وجوددارد نقش بسته است. معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اردبیل در خصوص چگونگی خروج و انتقال این فرش به خارج از کشور گفت: گفته می شود در سال 1893 میلادی بقعه شیخ صفی به تعمیراتی نیاز پیدا می کند که به همین بهانه فرش مذکور به مبلغ 80 تومان توسط افرادی فروخته شده و از طریق شهر تبریز به لندن انتقال می یابد. در لندن برادران رابینسن فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی را خریداری و بعد به گنجینه ویکتوریا آلبرت هال این شهر می فروشند که تا زمان حاضر در آن مکان نگهداری می شود. به گفته او مبلغ 80 تومان حاصل از فروش قالی صرف تعمیر بقعه و سقف قندیل خانه شده و بر اثر آن نقش سقف این تالار نیز از بین می رود. استفاده از گره های ترکی و پشم آذربایجان در بافت فرش و نیز لزوم نظارت بر آن توسط پادشاه وقت که در تبریز حکومت می کرد امکان بافت فرش در این شهر را به یقین نزدیک می کند. بیت:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست
سر مرا جز این حواله گاهی نیست

و عبارت"عمل بنده درگاه مقصود کاشانی 946 ه ق" که بر روی فرش نقش بسته است مشخص می کند که بافنده آن استاد مقصود کاشانی بوده است. بدلیل این که این فرش مخصوص مجموعه بافته شده و نیز در طراحی آن نوعی نو آوری به کار رفته است نقطه عطفی در تاریخ صنعت قالیبافی ایران محسوب می شود. وی معتقد است نقشه فرش به دلیل استفاده نکردن از شکل های هندسی که در آن زمان در اکثر قالی ها و زیراندازهای ایران مرسوم بود بطور کامل ابتکاری است بطوری که پس از گذشت سال ها اکنون نیز هر فرش که به این نقش بافته شود به نام نقشه شیخ صفی خوانده می شود. معاون صنایع دستی سازمان میرات فرهنگی و گردشگری استان افزود: در سال 1375 کارشناسان این سازمان تصمیم به بازبافت قالی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی گرفتند که کار مطالعه فرش اصلی بقعه در لندن توسط متخصصان ایرانی و خارجی شروع و شناسنامه علمی آن شامل مشخصات فنی - تعداد و نوع گره ها - نوع چله - ابعاد و رنگ ها به دقت بررسی و تهیه شد. طراحی این فرش توسط استاد قره باغی انجام گرفت و بازبافت آن توسط بافنده های معتبر ایران و تحت نظارت شورای عالی نظارت شروع و در سال 82 به اتمام رسید. بافت این قالی همراه با بهسازی و بهبافی انجام و ایرادات و نقص های احتمالی که در آن زمان در بافت فرش اصلی وجود داشته است اصلاح و این فرش در52 رج و به ابعاد 52/11 در 34/5 متر با استفاده از 18 رنک که اغلب گیاهی هستند بازبافت شد. فرش بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که در بعضی از کتاب های معتبر ایرانی و خارجی به نام قالی مسجد اردبیل از آن یاد شده است همان اثر روحانی فرش اصلی را به دیدار کنندگان و گردشگران می بخشد. هم اکنون مقدمات ثبت این مجموعه ارزشمند تاریخی در فهرست آثار جهانی در یونسکو درحال انجام است.
 
وضعیت کنونی بقعه

سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال 1321 خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشی های معرق آن فعلا در انبار بقعه نگهداری می‌ شوند. سردر مذکور در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال 1057 به اتمام رسید. در حال حاضر هیچ گونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع شرقی میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه به ابعاد 92*5/26 متر می ‌شویم. دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت تاق نما ساخته شده محصور گشته است. ضلع شرقی حیاط مذکور با دری به ابعاد 1450*570 سانتی متر غیر مسقف باز می ‌شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهید گاه و در ضلع جنوبی به محوطه ‌ای معروف به«چله خانه» یا قربانگاه مرتبط می ‌شود که در سال های اخیر در مشرف به شهید گاه مسدود شده است. دیوارهای جانبی این راهرو دارای تاق نمای کاشی کاری بوده که به مرور ریخته و اکنون قسمتی از آن بازسازی شده است. راهرو مذکور با گذشتن از محوطه کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می ‌شود. صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد 40/30*10/16 متر مفروش با تخته سنگ های صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. درگذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده است که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده می ‌شده است. این چاه در حال حاضر مسدود شده است.
 
مسجد جنت سر

در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته. جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌ رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا«میدان داشی» آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فرو ریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر 16 ستون چوبی استوار شده است. مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته است.
 
قندیل خانه

این بخش در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقا رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده است.
 
چینی خانه

چینی خانه در قسمت شرقی قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌ یابد. ساختمان چینی خانه دارای جهار شاه نشین و دارای تاق نماهای فوق العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده است. هماهنگی و توازن رنگ ها با سطوح مقرنس از اسلیم ها و گل های مختلف منظره ‌ای شگفت انگیز را ایجاد کرده است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده است.
 
بخش های مختلف مجموعه بقعه شیخ صفی الدین

آن گونه که بیوک جامعی(1379) به نقل از کتاب«صریح الملک» عنوان کرده است، بخش های مختف بقعه شیخ صفی الدین عبارتند از:
1. حرم و دارالحفاظ.
2. مقبره شاهزادگان در جانب شرقی دارالحفاظ.
3. ایوان بزرگ رو به قبله دارالحدیث که از آثار دوران شاه اسماعیل اول بوده و در دو جانب غربی و شرقی مقبره‌ های مسقفی از اولاد و مشایخ صوفیه قرار داشته است.
4. چله خانه‌ های قدیم و جدید و محل جلوس شیخ صفی الدین بوده است.
5. مقبره مادر شاه طهماسب.
6. مقصوره ‌ای در برابر ایوان دار الحدیث.
7. محوطه شهیدگاه در شمال گنبد دارالحدیث.
8. محل جلوس شیخ صدر الدین موسی.
9. حجره ها که از چهل عدد بیشتر بوده.
10. صفه مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی.
11. نانوا خانه یا آشپزخانه.
12. آشپزخانه و دیگ خانه و حجره‌ های متعلق به آن و ایاغ خانه.
13. حجره رو به مزار شیخ صفی الدین که آرامگاه مشایخ صوفیه بوده است.
14. شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرنی ها.
15. خونچه خانه و انبار با حجره ‌های فوقانی و تحتانی.
16. دفترخانه شامل دهلیز و خانه و محوطه‌ای میان شربت خانه و خونچه خانه.
17. نقاره خانه که زیر سقف آن سقاخانه بوده و در پشت آن حمام و برخی خانه ‌های متعلقه قرار دارد.
18. هیمه خانه و زمینی در اطراف آن.
19. فضای بیرون در آستانه که در مقابل آن کوچه و دکان ها قرار داشت.
کوشش شیخ زاهد گیلانی و قدرت یافتن خانقاه شیخ صفی الدین

شیخ صفى الدین که داماد و تربیت یافته شیخ زاهد گیلانى«وفات 700 ق/ 1300 - 1 م» از مشایخ زهاد و صوفیه بزرگ عصر ایلخانان بود، در نواحى آذربایجان و گیلان و دیلمان و سرزمین هاى کرد نشین و در بین طوایف ترکمان نواحى اطراف، مریدان و تابعان بسیار داشت که غالبا تربیت یافتگان شیخ زاهد گیلانى بودند و بعد از او به ارشاد یا وصیت خود او به حلقه یاران شیخ صفى پیوستند. بدین گونه درگاه شیخ در اردبیل در نزد مردم گیلان و دیلمان و آستارا هم مورد توجه و علاقه فوق العاده قرار گرفت؛ چنان که در بین طوایف مرزى آسیاى صغیر نیز که آیین شیعه، اما غالبا آمیخته با عقاید غلات در نزد آن ها رواج داشت، به تدریج با پراکنده شدن آوازه شیخ، گرد او فراز آمدند. افسانه این گونه کرامات نزد اکراد و ترکمانان اطراف، از چادر به چادر و از او به او نقل ‏مى ‏شد و پیروان و دوستداران و معتقدان قابل ملاحظه‏اى بر گرد خانقاه شیخ جمع‏ مى ‏آورد؛ این جمله، احترام ایلخانان و وزیران و رجال عهد آن ها را در حق شیخ و فرزندانش تا حدى با ترس و توهم و الزام احترام توأم ‏مى ‏ساخت.
 
شیخ صفی الدین و تشیع

این که خود شیخ به مذهب تشیع گرایى نشان ‏مى ‏داد یا در اظهار آن به اقتضاى احوال و رعایت مصلحت وقت«تقیه» مى‏ کرد، معلوم نیست؛ چنان‏ مى ‏نماید که نخستین پیروانش بیشتر به آوازه زهد و کرامات منسوب به شخص او مجذوبش شده باشند تا به خاطر مذهب یا مجالس وعظ او که در آن ها ذکر نام ائمه شیعه هم هنوز باید با نام صحابه و صالحان و زهاد غیر شیعى همراه بوده باشد. اما کثرت نسبى و افزایش تدریجى گرایش هاى شیعى در آذربایجان عهد ایلخانان که اظهار تشیع سلطان محمد یک نشان بارز آن به شمار مى ‏رود، ظاهرا باید از همان ایام حیات شیخ، اندک اندک، تعداد قابل ملاحظه ‏اى از عناصر شیعى یا خرقه اى متمایل به آن رادر بین سایر مریدان وى وارد کرده و در این آیین حتى آن ها را به تعصب فوق العاده رهنمون شده باشد. البته این موضوع خالى از غرابت نیست و بیشتر به نظر مى ‏آید که عناصر شیعه از زمان خود شیخ گرد وى جمع بوده اند و لا جرم در بین آن ها که محارم شیخ بودند، شیخ خود را به تبلیغ مجدانه این آیین یا به اظهار تقیه در آن باب محتاج نمى دیده است. هر چند به رعایت مصلحت وقت، هنوز رخصت اظهار آن یا دست کم اظهار شور و تعصب در آن را به یاران و فرزندان خویش نمى ‏داده است.