تاثیر ادوار قبل از اسلام در اردبیل :

باید اظهار تاسف نمود که از دوران قدیم اردبیل، به خصوص از وضع قبل اسلام آن ماخذ کامل و کافی موجود نیست موسی خورن یکی از نویسندگان قدیم ارمنی است و نوشته های او نزد تاریخ نویسان اعتباردارد او فهرستی از استانهای ایران در عهد ساسانیان باقی گذاشته، طبق این فهرست ایران درآن دوره به چهار ایالت بزرگ تقسیم می شد و نظر به اهمیت و اعتبار هریک از آنها به استانداران آنها تخت نقره از طرف پادشاه اعطا می گردید قسمت سوم این استانها، در فهرست مذکور باختر ذکر شده و شامل آذربایجان و ارّان و ارمنستان و ولایات جنوبی و غربی دریای خزر بوده است. آذربایجان به قول خورن، دو پایتخت یا دوکرسی داشت، یکی اردبیل و دیگری گنزک یاشیز قرون اسلامی، که امروزه به نام تخت سلیمان خوانده می شود. در تشکیلات دوران انوشیروان، آذربایجان مرکز شمال بود و شمال را در آن عهد کوستی آپاختا یعنی به سوی شمال می نامیدند و حاکم نشین آن آرتاوید یا اردبیل بوده است طبق صریح نوشته او، اردبیل کرسی شمالی آذربایجان بوده است، بدین اعتبار می توان گفت که مقر استاندار زرین تخت عهد ساسانیان، این شهر بوده و از عظمت و موقعیت سیاسی و اداری خاصی بهره مند می گشته است. از جمله مطالبی که در باب اردبیل قابل تامل و رسیدگی است مسئله ظهور زردشت و ارتباط آن با این شهر می باشد. مورخین اتفاق نظر دارند که از زمان مادها، دشت مغان و اطراف آن یعنی حوالی اردبیل، متعلق به پیشوایان درجه اول مذهبی و محل استقرار آنها بود و تعلیمات عالیه دینی و تربیت مبلغین مذهبی درآنجا صورت می گرفت. چون بزعم بعضی از تاریخ نویسان زردشت نیز از روحانیون عهد خود به شمار می آمد. به خاطر چنین می گذرد که اگر در جای دیگری نیز متولد بوده به طبع در این منطقه تعلیم یافته و افکار دینی یا الهامات غیبی خود را در آنجا به دست آورده است و با این تربیب دعوتهای اولیه او نیز در این حوالی صورت گرفته و حدود اردبیل و دامنه های سبلان نخستین محل انتشار آن کیش باستانی بوده است وجه تسمیه مغان به عقیده جمعی از محققین به آن جهت است که سالی یک بار پیشوایان آئین زردشت در آنجا گرد می آمدند و درباره مسائل دینی سمینارهائی ترتیب می دادند چون سمینارهای دینی در جوار مقدس ترین امکنه هر مذهب تشکیل می شود ترتیب اجتماعات مذهبی موبدان زردشتی در این سامان می تواند دلیل آن باشد که اردبیل و سبلان از نقاط بسیار مقدس دین باستانی ایران به شمار می آمده و احیاناً محل بعثت و دعوت اولیه پیشوای آن بوده است.

تاثیر ادوار بعد از اسلام در اردبیل

بزرگترین واقعه تاریخی اردبیل، بعد از شکست ایرانیان در جنگ با اعراب، حمله مسلمین به آذربایجان است به طوریکه تاریخ نویسان آورده اند. در این دوره اردبیل مرکز آذربایجان و مقر مرزبان این ایالت بود و از میانه تا باجروان در کنار رود ارس و شهر شیز نزدیک مراغه جزو این ایالت محسوب می شد. از این زمان صفحه دیگری در وقایع اردبیل باز شد و آن سکونت اعراب در این شهر بود. اینان به نام اسلام بدین نواحی هجوم آوردند و چون جنگها پایان یافت به فکر نشیمن و مالکیت افتادند و به قول واقد اردبیلی، که بلادزی نقل می کند، اعراب شام وکوفه و بصره پس از سقوط آذربایجان، کسان و خویشاوندان خود را نیز بدانجا آوردند و در اردبیل و دیگر نواحی سکونت دادند. حمله اعراب به ایران از دو نظر قابل بررسی است یکی از جهت دین و اثرات آن و دیگری ازحیث سیاست و حکومت پس از پایان جنگها و آغاز دوره مدنیت اسلامی، مردم آنرا با جان و دل پذیرفتند و به نسبت درجه فهم و شعور و تمدن پیشین خود، در عمل به اصول آن اقدام کردند.