دین اردبیلیان قبل از اسلام

ساکنان باستانی اردبیل که از طایفه ماد و بازماندگان بومیان اولیه بوده اند و به قول مورخان، مذهب هورمزدپرستی داشته اند هنگامی که زردشت قیام کرد و دردشت مغان و اردبیل و دامنه های سبلان به تبلیغ احکام دین پرداخته جمعی از مردم بدان آئین گرویده اند. از نوشته مورخان چنین بر می آید که ما از آئین هورمزدپرستی اطلاعی نداریم ولی زردشت آن دین را از اباطیل و اوهام زدود و آئین زردشت همان دین اصلاح شده مردم باستان شد درآن صورت باید قبول کرد که دین مذکور مثل آئین زردشت مبتنی بر ثنویت بوده و درمقابل هورمزد که آفریننده نور و نیکی ها بوده است به وجود خبیثی نیز اعتقاد داشته اند که خالق بدیها و تاریکیها بوده است و زردشت پس از آنکه آن دین را از خرافات پاک ساخته این دو منشاء قدرت را به نامهای "اهورامزدا " و " انگره مینیو" یا اهریمن معرفی کرده است.

دین اردبیلیان بعدازظهور اسلام

پس از آنکه اردبیل به دست سپاه عرب گشاده شد دین اسلام جانشین آئین گذشته گشت به طوریکه اولین مسجد جامع اسلام این شهر در سال 35 یا 36 هجری به وسیله اشعب بن القیس الکندی ساخته شد و اعتقاد به وجود یگانه، جانشین ثنویت کیش زردشتی گردید مردم در اندک زمانی به احکام قرآن و اصول دیانت جدید آشنائی یافتند و اهل عطا، که وعاظ و مبلغین موظف اسلامی بودند، آنان را به وظایف و تکالیف شرعی آگاه ساختند.

اردبیل و مذهب تشیع

در اردبیل نیز با آنکه مذهب شایع آئین شافعی بود باز کسانی به خاندان حضرت علی ارادت می ورزیدند و هر وقت مقتضیات زمان برای ترویج آن کیش مساعد می گشت به تبلیغ تشیع می پرداختند. در اردبیل، با نفوذ و قدرتی که فرزندان شیخ صفی الدین به دست آوردند، شیعیگری رواج یافت و شیخ جنید و شیخ حیدر صفوی، جد و پدرشاه اسماعیل اول، در زمان خود به حمایت از آن مذهب برخاستند وخود شاه اسماعیل نیز، پس از آنکه بر اریکه قدرت تکیه زد، آن را مذهب رسمی ایرانیان گردانید از آن تاریخ مردم این شهر مذهب تشیع اختیارکردند و کنون نیز بدان مذهبند. به هر حال شیعیان اردبیل امام دوازدهم راحی و غائب می دانند و معتقدند پس از آنکه به امر خدا ظهور کرد دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد.