اردبیل این استان شمال غرب کشور با ارتفاع 1500 متری از سطح دریا بین کوه های تالش و سبلان رشته کوه البرز در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان جای گرفته است. اغلب صاحبنظران نام قدیمی شهر را«آرتاویل» و از ریشه اوستایی می دانند. این نام از ترکیب دو کلمه«آرتا»(به معنی مقدس که در فارسی میانه تبدیل به«ارد» شده است و در کلماتی مانند اردشیر آمده است) و«ویل» تشکیل شده است. اردبیل از شهرهای کهن ایران است که در لوح های گلی سومریان به صورت آرتا یا آراتتا ثبت شده است و قدمت پنج هزار ساله این شهر را می رساند. شهر اردبیل در زمان صفویان به اوج اعتبار، عزت، و عظمت خود رسید، اما پس از انقراض این سلسله در تحولات تاریخی دوره نادرشاه و اوایل قاجار و حوادث دوران مشروطیت، از رونق و اهمیت افتاد، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در 24 فروردین 1372 به مرکز استان تبدیل شد. مسجد جمعه اردبیل (مسجد جامع اردبیل) یادگاری از دوره پیش از اسلام و دوره سلجوقیان این شهر تاریخی است. بسیاری از مؤلفان دوره اسلامی، بنای شهر اردبیل را به فیروز، پادشاه ساسانی نسبت می دهند و می نویسند که اردبیل به دستور این پادشاه، که در سده پنجم میلادی می زیست، ساخته شده است. فردوسی در شاهنامه بنای اردبیل را به پیروز ساسانی نسبت می دهد. اما تاریخ اردبیل خیلی قدیمی تر از زمان فیروز ساسانی است. زیرا که فیروز در سال 459 میلادی به سلطنت رسیده است و 34 سال قبل از این تاریخ، بهرام پنجم ملقب به بهرام گور در مقابل حمله هیاتله از راه اردبیل به آمل و گرگان و سپس به خراسان رفته و در آن جا، خاقان هیاتله را کشته است. کشفیات اخیر در منطقه مرادلو اردبیل تاریخ چهل هزار ساله این منطقه را به اثبات می رساند محوطه شامل یکصد تخته سنگ مزین به نقوش صخره ای بوده که با بررسی و مطالعه هر یک از آن ها زوایای پنهانی از نحوه زندگی و استقرار بشر در این منطقه از کشور نمایان خواهد شد.

از دیگر آثار دیدنی اردبیل می توان به مجموعه پل های تاریخی، بازار اردبیل، پیکره انسان نمای قورخو ده ده، موزه مردم شناسی، موزه حیات وحش، جمعه مسجد، روستای گردشگری بیله دره، منطقه زیبای دربند و باغ های گیلاس بخش هیر اشاره کرد. آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی و مسجد جامع اردبیل از بناهای تاریخی این شهر به شمار می روند. از جاذبه های دیگر این شهر دریاچه شورابیل و بقعه شیخ جبراییل در داخل شهر و دریاچه ننور، جنگل فندقلو، پیکره سنگی بابا داوود عنبران و شهر گردشگری سرعین در نزدیکی این شهر است. 

از آب های معدنی که اغلب زیبایی های بی مانندی دارند می توان به سردابه، قطورسویی، دودو، ایلاندو(که بر اثر زلزله ویران شده است)، مشه سویی، شابیل، قینرجه، ویلادره و خلخال سویی و آبشارها و عوارض طبیعی مانند آبشار شورشورنه عنبران، آبشار نره گر در روستای اسبوی خلخال و آبشار سردابه، دریاچه واقع در قله سلطان سبلان، روستای زیبای نمهیل و سواحل رود قزل اوزن، جاده فوق العاده زیبای خلخال به اسالم و مراتع وسیع دامنه سبلان اشاره کرد.

مجموعه بقعه شیخ صفی الدین

مجموعه بسیار زیبای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از 10 اثر مهم و باستانی کشور به شمار می رود. بنای ابتدایی بقعه به پیش از اسلام بر می گردد. در حال حاضر مجموعه شامل 8 بخش اصلی مسجد جنت سرا، قندیل خانه، حرمخانه، چینی خانه، چله خانه، شربت خانه، گنبد الله الله و شهیدگاه است. علاوه بر مقبره شیخ صفی و شاه اسماعیل اول، آرامگاه دیگر شاهزادگان و سرداران قزلباش از جمله شهدای جنگ چالداران و شیروان در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارد. با توجه به این که مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی مراحل ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را سپری می کند، تکمیل نشدن به موقع بقعه باعث تاخیر در ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو و هم چنین ناشناخته ماندن آن برای گردشگران خواهد شد.

منطقه اکوتوریستی گردنه حیران

در بخش غربی گردنه حیران، قبل از ورود به تونل مرز استان های اردبیل و گیلان دره نسبتا وسیعی به چشم می خورد که می توان آن را دروازه ورودی یا کریدور گردشگری در مدخل استان اردبیل به شمار آورد. این کریدور گردشگری که از ابتدای تونل شروع و تا 7 کیلومتری به سمت نمین و اردبیل ادامه می یابد در دو طرف دره دارای دامنه های سرسبز و کم شیبی است که در گذشته با پوششی از درختان جنگلی یکی از زیباترین مناطق طبیعی استان به شمار می رفت. از بین رفتن بخش عمده این جنگل ها و تبدیل اراضی آن به کشتزارها، باعث افت کیفی چشم انداز طبیعی منطقه شده است.

جنگل گردشگری فندقلو

جنگل فندقلو به علت نزدیکی به شهر نمین و سهولت دسترسی از جاده بین شهری اردبیل ـ آستارا همواره به عنوان یک منبع تفرجگاهی مطرح بوده است. این جنگل که به فاصله 10 کیلومتری از شهر نمین و 30 کیلومتری از شهر اردبیل قرار گرفته است، هم چون پارک به نظر می رسد و وجود اشکوب های کوچک و محدوده پوشیده از گیاهان مرتعی تهی از درخت بین درختان انبوه محل مناسبی را برای گذراندن اوقات فراغت خانواده ها فراهم کرده است و به همین علت پارک جنگلی فندقلو در روزهای تعطیل پذیرای گردشگران بسیاری از نقاط مختلف کشور است. عرصه جنگلی فندقلو بخشی از جنگل های شرق استان اردبیل به شمار می رود. این جنگل در سطحی به طول 25 کیلومتر پراکنده است. مساحت منطقه فندقلو 2/4062 هکتار است که 4/1108 آن زیرپوشش عرصه جنگلی و بقیه مرتفع است. بلندترین نقطه آن مربوط به کوه سنگر(محل تاسیسات و دکل های مخابراتی) به ارتقاع 2120 متر از سطح دریاست.
در جنگل فندقلو 19 گونه جنگلی متعلق به 8 تیره و 17 جنس شناسایی شده است. بین انواع شناسایی شده گونه های نادری مانند فندق، مرز، راش، بلوط(بلندمازو) و بیدمشک به چشم می خورد. درمنطقه فندقلو جانورانی مانند روباه، گرگ، خرس قهوه ای، سمور و پرندگانی هم چون قرقاول، کبک و عقاب طلایی یافت می شود.
فندقلو منطقه منحصر به فردی برای توریسم ییلاقی و تفریحی است. پیست اسکی روی چمن آن همواره پذیرای هزاران گردشگر داخلی و خارجی است این منطقه قابلیت ورزش اسکی روی چمن در فصول غیر زمستان، ورزش اسکی در فصل زمستان، اقامت های ییلاقی، تورهای گروهی دانشجویی و دانش آموزی، پیک نیک در درختزارهای فندق و برگزاری جشنواره فندق چینی را دارد.

دریاچه شورابیل

دریاچه شورابیل به مساحت 120 هکتار در 2 کیلومتری جنوب اردبیل واقع است. مهم ترین ویژگی کاربردی این دریاچه ظرفیت گردشگری آن است که ساخت و سازهای شتاب زده در حاشیه دریاچه تا حدود زیادی عملکرد گردشگری آن را کاهش داده است. این دریاچه مستعد پیست قایقرانی رونینگ است، چرا که نخستین شرط برای ساخت این پیست، دریاچه ای است که حداقل 2 کیلومتر مسیر مستقیم داشته باشد و این شرایط در دریاچه شورابیل فراهم است.

آبشار آقبلاغ

این آبشار در خلخال و در کوه آق داغ(سفیدکوه) قرار دارد. در دامنه این رشته کوه چشمه سارهای فراوانی به چشم می خورد که تأمین کننده آب رودخانه هایی چون میانرودان، گلبندرود و رودخانه زال است. مهم ترین چشمه این ناحیه که آبدهی قابل توجهی دارد، چشمه آقبلاغ است. این چشمه در دامنه شرقی قله مرکزی آق داغ قرار دارد و بلافاصله پس از خروج، آبشاری بسیار زیبا با دورنمای دیدنی و سفید رنگی را تشکیل می دهد. وجود گونه های متنوع گیاهی اطراف این آبشار زیبایی آن را دوچندان می کند. نزدیک ترین راه ارتباطی به آقبلاغ از طریق یک راه پیاده رو از روستای لردبخش شاهرود خلخال میسر است.

پیست اسکی آلوارس

مجموعه فرهنگی، گردشگری و ورزشی«آلوارس» در یکی از زیباترین نقاط استان از نظر گردشگری و در دامنه های مرتفع و زیبای سبلان در 12 کیلومتری روستای آلوارس و 24 کیلومتری سرعین واقع شده است. پیست اسکی الوارس تا 8 ماه از سال به دلیل وجود برف در منطقه مورد استفاده قرار می گیرد. این مجتمع در فاز نخست دارای جاده ای آسفالت، یک خط اسکی به طول 1400 متر برای آموزش و استفاده علاقه مندان، تله سی یژ و یک ایستگاه کلاس های آموزشی، مهمانسرا و رستوران است که در صورت تکمیل بزرگ ترین پیست اسکی کشور برابر با استانداردهای جهانی خواهد بود. روستای آلوارس با استعدادهای بالقوه گردشگری در ارتفاعات جبهه جنوبی ساوالان(سبلان) واقع است، مسیر اصلی آلوارس از طریق جاده سرعین ـ آلوارس است، البته یک راه فرعی دیگر نیز از شهرستان نیر به آلوارس وجود دارد که حدود 4 کیلومتر آن خاکی و سنگی است. مسیر این روستا با قابلیت هایی مانند منظر جوامع روستایی و آب و هوایی ییلاقی، قابلیت کوهنوردی، پیاده روی، شکار و وجود آبگیرهای زیبا(قزل گوللر) مناسب سرمایه گذاری برای ایجاد زیرساخت های صنعت گردشگری است. از ویژگی های بارز منطقه ای که مجتمع ورزش های زمستانی آلوارس در آن واقع شده است علاوه بر جاذبه های زمستانی می توان به جاذبه های بهاری و تابستانی آن از جمله ورود عشایر با گله های خود به حوالی آن، هوای خنک و معتدل در اوج تابستان، پوشش گیاهی و گل های رنگارنگ به صورت دشت های وسیعی از شقایق های کوهی، گل ختمی، قرار گرفتن مسیرهای صعود به قله سبلان و قلل دیگر در فاصله نزدیک کمپ مجتمع و مشرف بودن آن به شهرهای سرعین، نیر، اردبیل اشاره کرد که دیدن آن را در تمام فصول سال خاطره انگیز می کند.

آبشار سردابه

این آبشار در نزدیکی آبگرم معدنی سردابه(24 کیلومتری غرب اردبیل) در دامنه شرقی کوه سبلان واقع است. ارتفاع آن 15 تا 20 متر و حجم جریان آب آن نسبتاً کم و محدود به خروجی چند چشمه بالادست است. حجم آب این آبشار در مواقع بارش و پیوستن جریان های سطحی حوزه آبخیز افزایش می یابد. این آبشار از محل های دیدنی مجتمع آبگرم سردابه است.

دریاچه نئور

دریاچه نئور در 48 کیلومتری جنوب شرق اردبیل و در ارتفاع 2700 متری از سطح دریا قرار گرفته است. وسعت دریاچه 220 هکتار و مشتمل بر دو دریاچه کوچک(40 هکتار) و بزرگ (180 هکتار) است که در فصل پرآبی(بهار) به هم می پیوندند و دریاچه واحدی را تشکیل می دهند. بیشترین عمق دریاچه 5/5 متر و میانگین ژرفای آن سه متر است. ماهی قزل آلای این دریاچه شهرت جهانی دارد. دریاچه نئور دارای جاذبه های گردشگری بسیاری است. از مهم ترین ویژگی های این دریاچه می توان به:

قابلیت صیدگاهی ماهی قزل آلا در اواخر فصل تابستان و اوایل پاییز، قابلیت قایقرانی ورزشی با استفاده از قایق های غیرموتوری(بادبانی، پارویی و پدالی)، قابلیت پاتیناژ و قایقرانی بادبانی در فصل زمستان که سطح دریاچه یخ می بندد، قابلیت ساخت پیست اسب سواری در امتداد ساحل دریاچه، قابلیت ساخت پیست دوچرخه سواری در اطراف دریاچه، قابلیت ساخت رستوران شناور در نزدیکی سواحل شمالی دریاچه با غذای اختصاصی ماهی قزل آلای تازه اشاره کرد.

سرعین

شهر گردشگری سرعین به دلیل وجود آب های گرم متعدد که بیشتر آن ها دارای خواص درمانی است و برخورداری از شرایط ممتاز آب و هوایی ییلاقی در فصل تابستان مورد توجه گردشگران است به طوری که متوسط ورود گردشگران در روزهای تابستان 30 هزار نفر و در روزهای تعطیل و شرایط مساعد آب و هوایی تا 100 هزار نفر است.

دره ورنیاب

دره زیبای ورنیاب دره ای طولانی است که از دامنه تپه های روستای ورنیاب تا قسمت انتهای کشتزارهای روستای ویند کلخوران ادامه دارد. در امتداد جاده روستای ویند کلخوران و در دامنه های تپه ها، گورستان هایی با سنگ قبرهای تراش خورده به دست انسان های خلاق و ساکنان پیشین این دیار وجود دارند که عمده این سنگ قبرها به شکل قوچ و پلنگ و اشکال و علامت های دیگری مانند سنگ قبرهای صندوقی شکل، مکعب مستطیل و نقش های هندسی با حجاری هایی روی آن ها و علایمی دیدنی اند که هر یک از آن ها در نوع خود اثری درخور تحسین به شمار می آیند. بسیاری از این سنگ قبرها با توجه به علائم و اشکال آن ها از دیگر سنگ قبرها متمایز هستند که به احتمال زیاد باتوجه به شباهت اشکال و نقوش آن ها به سنگ قبرهای منطقه های هم جوار که کارشناسان درباره آن ها تحقیق کرده اند، به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی تعلق دارند.

آبشار گورگور آلوارس

چشمه گورگور از جمله چشمه های مشهور منطقه سبلان است این چشمه در دره آلوارس یا قزل گوللر که یکی از عریض ترین و با صفاترین دره های سبلان است، در ارتفاع 2420 متری از سطح دریا واقع است. آبدهی این چشمه بسیار بالا بوده و آب از خلل و فرج دیواره صخره ای مشرف به دره با فشار بیرون می آید. نظر به شیب تند مسیر تا رسیدن به رودخانه بستر آبشار مانندی را طی می کند و با توجه به موقعیت تفریحی و ورزشی دره قزل گوللر و ساخت پیست اسکی روی برف آلوارس در آن، چشمه و آبشار گورگور مورد توجه گردشگران است.

تالاب قره گل

تالاب قره گل که در شمال غرب دامنه های هرم و جنوب زیستگاه هوشنگ میدانی در ارتفاع 2820 متری از سطح دریا قرار دارد، آبراه خروجی ندارد. این تالاب گرد به قطر 300 متر از گرد آمدن آب برف ها و سیلاب ها پدید آمده است. بیشترین ژرفای آن 3 متر تخمین زده می شود. افزوده شدن آثار پدیده آتشفشانی و خاکستر آتشفشانی به خاک بستر تالاب، دور نمای سیاه رنگی به آب تالاب بخشیده است که به همین جهت به قره گل معروف شده است. این تالاب زیستگاه برخی از پرندگان مهاجر و زیستگاه تابستانی آنقوت است.

دهکده زیر زمینی ویند کلخوران

ویند کلخوران دهکده ای با مجموعه خانه های سنگی منفرد است که یک پدیده معماری تاریخی استثنایی به شمار می آید. شکل دهی این خانه ها در زیر تپه های سنگی و رسوبی و نوع کنده شدن آن ها که نهایتاً منجر به آفرینش چنین آثاری شده در نوع خود بی مانند است. دهکده صخره ای باستانی ویند در 5 کیلومتری جنوب و جنوب غرب سرعین در نزدیکی جاده اردبیل ـ نیر قرار گرفته است. مناطقی که خانه های سنگی در آن قرار گرفته اند قوردی قیه، تپه چله خانه، قره قیه و مسجدیری نامیده می شود. سفال های پراکنده در سطح و داخل خانه های سنگی مربوط به ادوار مختلف است هم چون دوره اشکانی. سفال ها و قوس های جناغی در کنده های صخره ای شبیه به آثار ساسانیان است هم چنین وجود آثار و علائمی مربوط به دوران های اسلامی مانند سلجوقی، تیموری و صفوی، نشان از استمرار استفاده از این خانه های سنگی در طول تاریخ دارد.

سوغات و صنایع اردبیل

سرشیر، حلوای سیاه، عسل، تخمه آفتابگردان، آبنبات و شیرینی های محلی از مهم ترین سوغات اردبیل هستند. گلیم، شال، جاجیم، ورنی، سفالگری، صنایع چوب مانند معرق، منبت و خراطی، مصنوعات چرمی و قالیبافی و نمدبافی نیز جزو صنایع دستی استان اردبیل به شمار می آیند.